Henk (Hendrik) van Ulsen werd in Kampen geboren op 8 mei 1927 als tweede zoon van Johan van Ulsen (1895-1981), tekenaar en later directeur van het Gemeentelijk Energiebedrijf en van Aaltje Steenkamer (1897-1979), verpleegkundige. Het huwelijk was niet gelukkig; de ouders hadden veel conflicten tot verdriet van Henk. Met oudere broer Jan (1921) was het leeftijdsverschil groot. Als kind was hij veel op stap, bijvoorbeeld naar de zandplaten bij de IJssel. Een van zijn beste vrienden was Arent toe Boecop, een telg uit een bekend Kampens adellijk geslacht. Via deze familie maakte hij kennis met de Nederlandse literatuur.

Het gezin van Ulsen was vrijzinnig hervormd en maakte deel uit van de liberale burgerij. De twee zoons gingen naar de openbare lagere school en daarna naar het Kampens Lyceum. Henk was geen harde werker, maar probeerde toch na drie jaar hbs het gymnasium. Door de oorlogsomstandigheden – in 1944 ging de school dicht – stopte hij en dook onder omdat jongens van 16 en 17 jaar in Kampen opgeroepen werden voor de arbeidsdienst. Na 1945 ging hij nog kort naar school, maar was niet meer gemotiveerd. Van jongs af aan was Van Ulsen bezig met taal en voordragen. Als 6-jarige kreeg hij zijn eerste rol op een uitvoering van de doopsgezinde zondagsschool . Tijdens de middelbare schooltijd was hij lid van de toneelclub van het Kamper Lyceum. Met zijn ouders ging hij vaak naar voorstellingen en concerten van Het Nut van het Algemeen. In 1942 werd hem in een test afgeraden om toneelspeler te worden. Maar met vriend Arent toe Boecop bleef hij toneelstukken opvoeren; vlak na de bevrijding in 1945 organiseerden ze zelfs een benefietvoorstelling in de plaatselijke schouwburg.

Om inkwartiering te voorkomen nam zijn moeder in de oorlogsjaren mensen op kamers. Een daarvan was zijn lerares oude talen, de dichteres Ida Gerhardt (1905-1997). Zo kwam hij in aanraking met haar poëzie; hij bleef zijn hele leven met haar bevriend. Hij wist al rond zijn tiende jaar dat hij op jongens viel (als zestienjarige ging hij al ‘op stap’). Voor de militaire dienst werd hij vanwege zijn homoseksualiteit afgekeurd. Later - als toneelspeler – kwam hij openlijk voor zijn homoseksualiteit uit (ook in de keuze van zijn repertoire). Hij had verscheidene relaties, o.a. met de Amerikaanse negerzanger en acteur Donald Jones, Martijn Haagoort, Ico de Cruijter en vanaf 1975 met de kunstenaar Rachid Ben Ali.

In eerste instantie wilde Van Ulsen dominee worden, maar na het zien van een advertentie van de Amsterdamse toneelschool was zijn keuze bepaald. Bij zijn toelatingsexamen declameerde hij het uit 1941 stammende gedicht ‘Het Carillon’ van Ida Gerhardt, dat geïnspireerd is op de Kamper Nieuwe Toren. In 1946 verliet hij het ouderlijk huis en ging op kamers bij een oom en tante in Amsterdam. Vanaf 1953 woonde hij zelfstandig in de Obrechtstraat, achter het Concertgebouw. Tijdens zijn studie was hij ook geïnteresseerd in ballet. In 1949 studeerde hij cum laude af en op 16 juni huurde hij het Kamper City-Theater af voor zijn debuut.

De toneelcarrière van Van Ulsen is meer dan zestig jaar lang en omvat toneel, cabaret, televisie, film en musical. Hij werkte o.a. bij Toneelgroep Comedia, de Nederlandse Comedie, Toneelgroep Studio, het Rotterdams Toneel, de Haagse Comedie, Het Zuidelijk Toneel, bij Joop van den Ende Theaterproducties. Hij speelde er zowel het klassieke repertoire als moderne stukken als De dood van een handelsreiziger (zie verder de oeuvrelijst). Ook werkte hij veel met vernieuwende regisseurs als Kees van Iersel. Vanaf 1956 ging Van Ulsen als een van de eerste acteurs op freelance basis werken en kon daardoor zijn eigen keuzes maken qua repertoire. Hij was veelzijdig en deed bijvoorbeeld mee aan de cabaretgroep Tingel Tangel en aan tv-programma’s als de Fred Haché Show en Hadimassa. Hij werkte ook als tv-regisseur en als tekstregisseur en acteerde in diverse tv-series als Pension Hommeles, Floris, De weg naar Hamelen, De kleine waarheid, De vloek van de Woestewolf, Willem van Oranje en Oud Geld. Zijn filmdebuut maakte hij in 1963 in de film De vergeten minnaar.

Het meeste succes had hij – vanaf 1965 – met het indringende solotoneelstuk Dagboek van een gek van Nicolaï Gogol, dat hij meer dan 175 keer heeft uitgevoerd. Hij speelde daarna meer solotoneel. Korte tijd gaf hij les aan de toneelschool in Arnhem. Verder maakte hij werkreizen en tournees door Suriname en de Nederlandse Antillen, de VS en Indonesië. Tot ver voorbij zijn 80e jaar reisde hij in Nederland rond als voordrachtskunstenaar en verteller. Hij droeg ook graag poëzie van Ida Gerhardt en Huub Oosterhuis voor en las toneelstukken voor op luisterboeken en maakte cd’s met poëzie en verhalen. Van Ulsen ontving diverse prijzen als de Louis d’Or (1970), Albert van Dalsumprijs (1964), Edison Classique (1967), Spaanprijs (1978) en kreeg ook diverse erepenningen. In 1969 was hij Acteur van het Jaar. In 1980 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.

Sinds begin jaren zeventig was Van Ulsen een geestdriftig propagandist en verzamelaar van het werk van de Kamper schilder Jan Voerman (1857-1941) vanwege diens verbeelding van de IJssel en omliggende landschap. Hij verzamelde meer dan 240 werken; zijn Amsterdamse huis stond en hing er vol mee. In 1994 verkocht hij het grootste deel van zijn collectie aan de Hannema-De Stuers Fundatie. In 2007 werd hij gevraagd als gastconservator bij de expositie ‘150 jaar Voerman’ in het Museum De Fundatie te Zwolle, een combinatie van het 150e geboortejaar van Voerman en zijn eigen 80e verjaardag. Naast Voerman was de dichteres Ida Gerhardt een belangrijke pijler van zijn persoonlijk cultureel erfgoed. Hij schilderde zelf ook: aquarellen en landschappen van o.a. de IJsselstreek tussen Kampen en Wezep. Hier waren zijn ouders vanuit Kampen naar toe verhuisd en na hun overlijden gebruikte Van Ulsen dit huis als buitenverblijf.

Van Ulsen is een echte Kampenaar gebleven en kwam graag in zijn geboortestad. Hij vierde er zijn toneeljubilea van 12,5, 25 en 50 jaar. Hij leende zijn stem aan 4 meiherdenkingen en - postuum – aan een digitale rondleiding door de stad en door het Stedelijk Museum. In 1999 ontving hij de erepenning in goud, compleet met oorkonde. Zijn 75e verjaardag werd aanleiding voor een maandlang solovoorstellingen en zijn 80e verjaardag werd gevierd met Reflecties in het Lutherse kerkje, de expositie Alles behalve Voerman in de ‘Synagoge’, een openbaar interview èn het spelen van het toneelstuk Dood in Venetië. Bij het slotapplaus werd de jarige acteur door het aanwezige publiek toegezongen.

Henk van Ulsen overleed op 28 augustus 2009 op 82-jarige leeftijd in het huis van een vriend in Bussum na een relatief eenvoudige poliklinische ingreep. Op 3 september volgde een afscheid in de Westerkerk in Amsterdam. Na de crematie werd zijn as – met bloesem en bloemen - volgens zijn wens uitgestrooid op de IJssel vanaf het pontje bij Zalk, precies tussen Kampen en Wezep. Een jaar na de sterfdag werd Henk van Ulsen in een ‘Kamper Memoriam’ herdacht en werd er een tentoonstelling over hem en zijn werk geopend. In het Koeplein ligt een herinneringssteen met de tekst ‘Henk van Ulsen. Vertolker’ als dank voor zijn bijdrage aan de promotie van Kampen.

Auteur: drs. Lamberthe de Jong

Zie ook: Jaap van Gelderen, ‘Tot de volgende Kamper klap! De toneelspeler Henk van Ulsen en de stad Kampen’ in: Kamper Almanak 2010