Willem Gerrit van Ulsen werd op 5 september 1762 in Amsterdam geboren. Drie dagen later werd hij in de Noorderkerk gedoopt. Hij overleed op 6 januari 1830 te Zwolle. Zijn vader, Claas van Ulsen, was bakker van beroep. Deze werd in 1736 in Zwolle geboren en verhuisde in 1759 naar Amsterdam. Daar trouwde hij het jaar daarop met Catrina van Velsen. Claas van Ulsen overleed in 1795 in Amsterdam, zijn vrouw in 1800 in Zwolle. Willem Gerrit was waarschijnlijk hun enige kind.

Hoe en waar Willem Gerrit zijn jeugd in Amsterdam heeft doorgebracht is niet bekend. In het poortersboek van de stad Amsterdam wordt hij in 1785 als 'konstschilder' vermeld. Welke opleiding hij hiervoor genoten heeft en hoe hij in zijn levensonderhoud voorzag, is uit de archieven niet te achterhalen. In de boeken van de Amsterdamse Stadstekenacademie, waarin nauwkeurig werd bijgehouden wie er les kreeg, wanneer de leerling aankwam en wie zijn docent was, komt de naam Van Ulsen niet voor. Eind 1790 en begin 1791 heeft Willem Gerrit waarschijnlijk bezoek gehad van zijn schilderende en tekenende neef Hendrik van Ulsen uit Zwolle. Dit blijkt uit een aantal bijdragen van Amsterdammers in het album amicorum van Hendrik, waaronder één van Willem Gerrit. Het is een voorstelling van een vrouwenhoofd en profiel in een ronde lijst, waarover een guirlande van lauwerbladen hangt, die wordt vastgehouden door twee putti. Deze gewassen penseeltekening is gesigneerd en gedateerd: 'Uijt vriendschap, Wm Gt van Ulsen fecit 1791'.

In 1793 verhuisde Willem Gerrit met zijn vrouw Catharina Schultz en vier kinderen naar Zwolle. Hij kreeg van schepenen en raden toestemming bij iemand te gaan inwonen, waarbij zijn ooms Jan van Ulsen, meester-schilder, en Gerrit van Ulsen, meester-schoenmaker, borg voor hem stonden. Zijn neef Hendrik, de zoon van Jan van Ulsen, was een jaar eerder op 25-jarige leeftijd overleden. Hij heeft waarschijnlijk geen eigen huis bezeten in Zwolle; in de transportregisters komt zijn naam niet voor. Hij woonde in 1812 in de Steenstraat, enkele jaren later in de Walstraat.

Van Ulsen verdiende in Zwolle zijn brood als schilder en tekenaar. Hij gaf tekenles, o.a. aan de kinderen van Michaël Helmich (zie elders op deze site), wiens familie tot de katholieke bovenlaag in Zwolle behoorde. Een vast inkomen kreeg hij toen in 1819 de Zwolse stadstekenschool werd opgericht. Hij werd aangesteld als stadstekenmeester met een jaarsalaris van ƒ 300,—. Om voor deze functie in aanmerking te komen had hij kort daarvoor het diploma van de vierde klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten behaald. De oprichting van een stadstekenschool was niet iets uitzonderlijks. In deze tijd werden in talloze steden dergelijke scholen gesticht, als uitvloeisel van de wet, die in 1817 op initiatief van bovengenoemd Instituut van kracht was geworden. Deze stadstekenscholen zouden niet alleen aan de jeugd, maar ook aan de ambachtsman gratis tekenonderwijs moeten verschaffen.

In het reglement van de Zwolse school van 9 oktober 1819 staan de taken en bevoegdheden van de stadstekenmeester, en de aanstelling van Willem Gerrit van Ulsen als zodanig, nauwkeurig omschreven: wanneer er aan welke klasse lesgegeven wordt, wanneer er "naar den prijs" getekend wordt en dat er boeken, modellen en tekengereedschap aanwezig moeten zijn. Bovendien wordt een uit vier leden bestaande commissie van toezicht ingesteld, waartoe Derk Jan van der Laan, schilder en gemeenteraadslid, Gomarus, dilettant-tekenaar, Rhijnvis Feith (zie elders op deze site) en stadssecretaris Johannes van der Gronden behoorden. Het onderwijs was niet gratis voor de woensdagavondles aan "jonge lieden van den meer vermogenden stand". De jaarlijkse contributie voor één kind bedroeg ƒ 10,—, voor het tweede kind ƒ 5,— en voor het derde ƒ 2,50.

Tijdens de prijsuitreiking in 1821 prees het stedelijk bestuur Willem Gerrit van Ulsen voor zijn onvermoeibare vlijt en voortreffelijke manier van lesgeven. De grote vorderingen die de leerlingen in zo'n kort tijdsbestek gemaakt hadden, waren daarvan het beste bewijs. Van Ulsen heeft de functie van stadstekenmeester uitgeoefend tot zijn dood in 1830. Er is nogal wat werk van hem bekend. Het betreft één schilderij en een groot aantal gewassen tekeningen en aquarellen. Het schilderij laat de Zwolse stadswal met de Kamperpoort zien. Het is vervaardigd naar een tekening van Derk Jan van der Laan uit 1780. De onderwerpen van het overige werk zijn voornamelijk landschappen, zowel heuvellandschappen uit zijn eigen omgeving als rotslandschappen met stroomversnellingen. De weergave van watervallen en stroomversnellingen ging hem niet zo goed af, evenmin de uitbeelding van naaldbomen. Door de lange penseelstreken lijkt het water 'bevroren' te zijn.

Voor zover bekend heeft Van Ulsen Nederland nooit verlaten. De rotspartijen evenals de Italiaanse motieven, die op een enkele aquarel voorkomen, zal hij aan prenten of aan ander werk van zeventiende-eeuwse landschapschilders ontleend hebben. De zeventiende-eeuwse kunst, met als onderdeel daarvan het landschap, werd eind achttiende eeuw door kunstcritici zeer geprezen. Het was volgens hen een voorbeeld dat navolging verdiende, zodat er weer een 'echte nationale' kunst zou ontstaan. Opvallend is dat een aantal landschappen als gewassen tekening meerdere malen is vervaardigd, zij het op verschillend formaat. Zouden dit de voorbeelden zijn geweest die hij voor de leerlingen van de stadstekenschool moest leveren, of waren deze landschappen zo in trek dat hij ze op een ander formaat kopieerde?

De grote aquarellen van bosgezichten in schitterende bruine en grijs-groene tinten behoren tot zijn beste werk. Aan de aquarellen is meestal een verhalend element toegevoegd in de vorm van één of meer vissers, een herder met een kudde schapen, of enkele reizigers. Niet-gesigneerde werken zijn vaak duidelijk als werk van zijn hand te herkennen, door de hierboven geschetste onvolkomenheden in het uitbeelden van watervallen en naaldbo-men. Willem Gerrit van Ulsen mag dan niet in alle opzichten een groot kunstenaar genoemd worden, als tekenleraar en als stimulator van het tekenonderwijs in Zwolle heeft hij een belangrijke rol gespeeld.

Willem Gerrit van Ulsen trouwde in 1784 met de eenjaar oudere Catharina Schultz. Catharina overleed in 1826 in Zwolle. Uit dit huwelijk werden elf kinderen geboren.

Auteur: E.A. van Dijk (uit Overijsselse Biografieën)

Zie ook Biografisch Portaal.

Kijk ook hier.